Аб вайне напісаны тысячы кніг і зняты мільёны стужак плёнкі. Вайна глядзіць на нас з экрана тэлевізара, пра вайну напамінаюць помнікі і абеліскі загінуўшым у імя Перамогі, пра вайну пяюцца песні і складаюцца вершы, пра вайну нагадваюць газетныя радкі. І ўсё ж...
Больш за шэсць дзесяцігоддзяў мінула з той пары, калі сціхлі гарматы, і на разрытых снарадамі палях каласіцца жыта, больш за шэсць дзесяцігоддзяў нішто не парушае мірны сон дзяцей, і яны не ведаюць, што такое хлеб з мякінаю ці суп з лебяды. Здавалася б, пара забыцца, перагарнуць тую чорную старонку і проста жыць: гадаваць дзяцей, цешыцца сонейку, марыць, верыць, любіць... Але... У самую душу глядзяць вочы ўжо пасівелых бабулек, дзядуляў, і іх сумныя аповеды працінаюць навылет сэрца. Я лаўлю сябе на думцы, што яшчэ так шмат не сказана пра вайну. Так шмат імёнаў застаюцца проста імёнамі, няхай сабе і ўвекавечанымі на абелісках і помніках. А кім быў той ці іншы? Што паспеў зрабіць, які шлях прайшоў?
Ізноў гартаю газетныя старонкі і зноў натыкаюся на імёны... Вось тыя, што пайшлі на фронт і не вярнуліся. Вось партызаны і падпольшчыкі, якія змагаліся ў тыле ворага, а вось бязвінна закатаваныя, павешаныя, расстраляныя, спаленыя... Што ні вёсачка — то ахвяры...
Варонічы... Гарнастаевічы... Каланая... Геруцева... Грынявічы... Імёны, лёсы...
Вольга Ігнатаўна Асмаловіч расстраляна ў 1943 годзе каля вёскі Ізабелін Ваўкавыскага раёна разам з нованароджаным сынам без імя... Прачытала — і мароз прабег па скуры. Божухна, як жа так?! За што?! А ніжэй яшчэ больш за дваццаць імёнаў і сярод іх дзеткі...
І вось я ў Грынявічах у хаце Тамары Аляксандраўны Асмаловіч. Яна сядзіць, паклаўшы на калені стомленыя рукі, і памяць яе вяртае ў даўно мінулыя дні...
— Мне сем гадкоў было, калі тая бяда здарылася. Пастарэла, пасівела, а забыцца не магу. Здаецца, нібы ўчора сталася... Вось заходзяць у хату немцы, хапаюць маму, надзяваюць наручнікі, выпіхваюць з хаты. А я бягу следам на двор. Бачу, воз стаіць, а на ім ужо татаў брат Іван з жонкаю сядзяць. Таксама ў наручніках. У іх дзяцей трое: плачуць, крыкам крычаць так, што ў небе чуваць. Я таксама енчыць пачала, адчула, што маму ў апошні раз бачу. А яна цяжарная была. Вось-вось дзіця павінна было з’явіцца. Ды толькі немцы не звярталі на гэта ўвагі. Добра, што хоць дзяцей разам з бацькамі не пазабіралі. Паехаў той воз, а мы, дзеці, следам за ім пабеглі. “Мама, мамачка!” — неслася па цэлай вёсцы. Бяжымо, спатыкаемся, а немец нас прыкладам адганяе. Да канца вёскі дабеглі і вярнуліся. Раздзетыя былі, босыя, а на двары зіма стаяла.
Завезлі іх у Ізабелін. Гэта вёска такая ў Ваўкавыскім раёне. Там у нейкім гумне зачынілі. Праз нейкі час мамін брат Антон Козік пайшоў туды, каб з яды што-небудзь перадаць, дык і яго схапілі. А потым яшчэ аднаго брата татавага з жонкаю туды завезлі. Два тыдні іх трымалі. Чакалі, пакуль мама народзіць. Там яна і нарадзіла хлопчыка. А праз некалькі гадзін пасля родаў вывелі іх усіх немцы з таго гумна і павялі... на расстрэл. Мама несла сваё дзіцятка на руках, а ў яго нават імя яшчэ не было. Толькі разочак да грудзей прылажыць паспела... Акушэрка мясцовая, што роды прымала, прасіла, каб таго хлопчыка ёй аддалі, але немец сказаў: “Не! Гэта бандыт!”. Там іх усіх і расстралялі. Мы потым пра гэта даведаліся. Тата быў у партызанах, вось за гэта і загінулі нявінныя душы.
Колькі ж я слёзак выплакала. І тата так пакутаваў, перажываў, вінаваціў сябе, што не ўбярог...
Мінула зіма. Ужо снег сышоў. Сонейка пачало прыграваць трошкі, а тут новая бяда. Прыехалі зноў немцы і пачалі людзей хапаць. Таксама за сувязь з партызанамі. Вялі па вуліцы да дому Асмаловіча. Я на парозе ў суседкі стаяла і бачыла. Павел і Соф’я Ашукі — зусім маладыя, дзіцятка маленькае засталося. Потым Гаўрылікі — Іван, Ганна і сын Міхаіл. Іван солтысам служыў у немцаў. Але гаварылі, што ён быў як бы і з немцамі, і з партызанамі. Вось немцы яго і схапілі. Ганна Лявіцкая ішла з дзеткамі: аднаго на руках несла, двое старэйшых за спадніцу трымаліся, а чацвёртым цяжарная была. Немцы казалі, што можна дзяцей пакінуць у хаце, але яна не хацела, каб яны сіротамі бадзяліся, і з сабою пабрала. Толькі двое старэйшых засталіся. Загналі гэтых няшчасных людзей у хату Асмаловічаву і пачалі там катаваць: білі, дапытвалі, а потым перагналі ўсіх у свіронак і адтуль сталі па чарзе на расстрэл выводзіць. Вось тут, на падворку, акурат насупраць нашай хаты, і расстрэльвалі. Калі вывелі Лявіцкую з дзеткамі, то малыя плакалі моцна, а хлопчык вырваўся і пабег да гумнаў. Хацеў там схавацца, але немец дагнаў і забіў. Жонка Ашука Паўла са свіронка праз шчыліну ўбачыла, што мужа забілі, узяла касу і рэзанула сябе па горле, але не насмерць паранілася. Калі немцы за ёй прыйшлі, то яшчэ жывая была. Выпіхнулі яе на двор, і там яна ўпала, а немец дастрэліў. Людзі не прасіліся, моўчкі на смерць ішлі, адзін толькі Міхась Гаўрылік, сын солтыса, благаў немцаў, каб не забівалі яго. На калені раз-пораз падаў, але ўсё роўна застрэлілі. Усіх разам 11 душ, а з тым дзіцяткам ненароджаным – дванаццаць.
Там яны ляжалі, а потым усіх разам у адной яме пахавалі ў садзе. Толькі саломаю трошкі прыкрылі і зямлёю засыпалі.
Потым яшчэ адзін расстрэл быў. Толькі ўжо ў іншым месцы. Непадалёк хутары былі. Там жылі Пятровы. Іх чамусь стараверамі называлі, яны таксама з партызанамі былі звязаны. Вось немцы ўсіх і пастралялі.
Хату Асмаловічаву немцы разабралі і павезлі некуды, толькі склепіска засталося. Пасля вайны ўсіх забітых перапахавалі ў брацкую магілу на мясцовых могілках. А на тым месцы крывавым бярозкі пачалі расці. Цэлых пятнаццаць. Нібы ў памяць аб загінуўшых.
Аднаго разу бура была і некалькі бярозак зламала, выкарчавала, а астатнія вось растуць.
Пасля вызвалення тата на фронт пайшоў. Я зусім адна засталася. Па суседзях бадзялася, ела, што людзі дадуць. Як толькі выжыла. Тата, дзякуй Богу, вярнуўся. А потым удаву ўзяў з маленькім хлопчыкам. Яе мужа таксама немцы расстралялі, толькі яна з другой вёскі была. Не крыўдзіла мяне, шкадавала. Так вось я і вырасла. Замуж выйшла, дачушку нарадзіла, але не склалася ў нас з мужам. Рызышлася і прозвішча я сваё пакінула. Дачка ў Ваўкавыску жыве. Двое ўнукаў маю. Калі тое жыццё прайшло?
...Невялічкая, худзенькая жанчына з такім шчырым, адкрытым поглядам. Яна дзеліцца са мной сваім горкім аповедам, і я, здаецца, чую, як нема крычаць дзеці і бягуць услед за возам, што вязе на смерць бацькоў, стаю на ганку і праводжу позіркам аднавяскоўцаў, якіх хутка пазбавяць жыцця. Вось ступае па бруку жанчына з дзіцяткам на руках, маленькія хлопчык і дзяўчынка чапляюцца за матчыну спадніцу і паслухмяна ідуць разам з ёю, яны яшчэ не ведаюць, куды... Падае, як падкошаная, маці, і разам з яе сэрцам перастае біцца другое, маленькае, сына ці дачушкі, невядома... А хлопчык, сынок, раптам спрабуе ўцячы, уратавацца, але варожая куля даганяе яго... Юнак так хоча жыць, падае на калені і просіць, моліць пашкадаваць, не забіваць... І стрэлы, стрэлы, стрэлы... Яны разносяцца па ўсяму наваколлю, а потым сціхаюць, і, здаецца, нябёсы схіляюцца над ахвярамі ў жалобе...
Бярозкі... Іх засталося няшмат. А дзве растуць з-пад аднаго кораня. Што гэта? Можа, знак які? Няўжо выпадкова тут, на крыві ахвяр, выраслі гэтыя бярозы?
Не, не выпадкова! Каб памяталі! Бо такое нельга забыць! Ніколі!
Ядвіга КОБРЫНЕЦ.
На здымках: Т. А. Асмаловіч; маленькая Тома з мамай і татам; абеліск на месцы пахавання нявінных ахвяр.
Фота Грыгорыя ШЫРАЕВА.
