Амаль восем дзесяцігоддзяў мінула з той пары, як заціхлі на нашай шматпакутнай зямли гарматы. У лясах на месцы былых партызанскіх зямлянак кожнай вясной зацвітаюць суніцы. Стаіць цішыня, і чутно толькі, як гудзяць пчолы, збіраючы з кветак нектар, ды спеў лясных птушак. Ападуць сунічныя пялёсткі, і на іх месцы з’явяцца ягады. Іх ярка-чырвонымі кропелькамі будуць усыпаны паляны і пералескі, напамінаючы аб тым, што некалі тут грымелі баі. І кожнаму, чый лёс пераплецены з ваенным ліхалеццем, нагадаюць тыя ягадкі кропелькі крыві змагароў за свабоду і незалежнасць нашай вялікай Радзімы і таго маленькага куточка, дзе пашчасціла нарадзіцца і вырасці. Іх, тых крывавых кропелек, было тут шмат. Памятаюць аб гэтым сосны ды елкі, якія ўкрывалі партызан ад ліхога варожага вока, і кожнай вясною плачуць па загінуўшых бярозы.
Партызанская гасцініца
Вёсачка Сабалькі. Яна прытаілася ў пералеску паміж Ружанскай і Белавежскай пушчамі, і выпаў ёй на долю нялёгкі, але гераічны лёс. З першых дзён акупацыі жыхары Сабалькоў актыўна ўключыліся ў барацьбу з гітлераўцамі. Яны ратавалі ад варожага палону і смерці параненых байцоў і камандзіраў, хавалі, лячылі народнымі сродкамі, кармілі, апраналі, пяклі хлеб, мылі бялізну, збіралі зброю.
Народныя мсціўцы пастаянна адчувалі падтрымку і дапамогу жыхароў вёскі Сабалькі. Тут партызаны адпачывалі пасля баявых заданняў: падрыву мастоў і чыгунак, дыверсій супраць варожых войск. У барацьбу з ворагам уключыліся не толькі асобныя жыхары, а цэлыя сем’і. Збіралі звесткі аб праціўніку, перамяшчэнні войск і эшалонаў, хадзілі на чыгуначныя станцыі, у фашысцкія гарнізоны Ваўкавыска, Свіслачы, Поразава, Падароска.
Добраахвотныя памочнікі падказалі партызанам, што на вялікай паляне ва ўрочышчы Войтаў Мост немцы будуюць пасадачную пляцоўку для самалётаў, каб лягчэй было весці барацьбу з партызанамі, выяўляць іх стаянкі. Дзякуючы, своечасовым данным, партызанам удалося ноччу наблізіцца да той пляцоўкі, зняць вартавых і разбіць праціўніка. Пасля гэтага ў гітлераўцаў прапала ахвота будаваць аэрадром. За гасціннасць і ветлівасць, з якімі сустракалі вяскоўцы партызан, нягледзячы на смяротную рызыку і небяспеку, Сабалькі сталі называцца “Партызанскай гасцініцай”.
Сёння, на жаль, ужо няма на свеце тых гасцінных жыхароў. Апусцелі дамы, пазарасталі сцежкі, па якіх прыходзілі сюды партызаны. І мне ўдалося знайсці толькі аднаго сведку, які памятае тыя далёкія дні. Гэта Сяргей Іванавіч Талай
Мы былі сувязнымі
– Калі пачалася вайна, з нашага сяла мужыкі таксама ў партызаны пайшлі, – пачынае свой аповед Сяргей Іванавіч. – Першы партызанскі атрад арганізаваў Вікенцій Янушка.
Ён да вайны быў старшынёю Кукліцкага сельскага Савету. Калі немцы прыйшлі, то Вікенцію загадалі працаваць на іх. Ён згадзіўся і яго адпусцілі. Але ён, вядома ж, на немцаў не хацеў працаваць і вельмі хутка стварыў невялікую партызанскую групу. З ім былі ў партызанах Васіль і Цімафей Янушкі, Аляксей Шабат, Аляксей Саўко і іншыя. Немцы дазналіся, прыйшлі, схапілі жонку Вікенція, а таксама Крысціну Янушка, Вольгу Янушка (жонку Цімафея), Аляксандру Шабат (жонку Аляксея) і яшчэ шмат жанчын з Корнадзі, Рудні, Магілёўцаў і іншых вёсак. Пагналі іх у Лыскава і там расстралялі.
У той дзень 75 душ немцы загубілі. Там зараз брацкая магіла, і ўсе імёны загінуўшых увекавечаны. Цудам тады выратаваўся маленькі сынок Цімафея Янушкі. Ён доўга блукаў па лесе, пакуль не адшукаў партызан. Ён расказаў бацьку аб сямейнай трагедыі і застаўся ў атрадзе.
– Мне толькі дзесяць гадоў споўнілася, – працягвае мой суразмоўца. – У такім узросце на сяле дзеці не сядзелі без працы, ужо мелі занятак. Вось і я з сябрукамі Мішай Крысеняй, Валодзем Янушка і Валодзем Анісеня таксама справай займаліся – былі пастушкамі. А што? І каровы дагледжаны, і работа не цяжкая, і забавіцца можна як рагулі спаць прылягуць, паскубаўшы сакавітай травы. Мы сябравалі з гэтымі хлопцамі. Заўсёды разам былі, як браты. І як вайна пачалася, мы не перасталі быць пастушкамі. Вайна вайною, а жывёёла есці хоча. Вось кожнай раніцай і гналі кароў у поле. Пасвілі на лузе, каля лесу, у лесе. Таму, калі з’явіліся партызаны, мы з хлопцамі ўсе іх зямлянкі ведалі. У сяле жыў сувязны Валерый Янушка, ужо ў гадах быў. Дык ён як што дазнаецца пра немцаў, адразу нам гаворыць, а мы ўжо бяжым да партызанаў і ўсё ім расказваем.
Аднаго разу ідзём мы ўжо з лесу, а нам насустрач немцы, хто пехатою, а хто на возе. Убачылі нас, нешта загіргіталі па-свойму і зноў да лесу пагналі. Мы паперадзе, а яны за намі ідуць. Дайшлі да лесу, яшчэ і па лесе трохі прайшлі. Мы думалі, што вось-вось пастраляюць нас. Было вельмі страшна, але мы маўчалі, толькі ў думках развітваліся з жыццём. Яны яшчэ штось гаварылі паміж сабою, а потым нас адпусцілі. Смерць міма прайшла, толькі подыхам ад яе павеяла.
Сяргею Іванавічу няпроста даюцца гэтыя ўспаміны, бо горкія яны, як палын.
– Моладзь пачалі забіраць у Германію. І майго старэйшага брата Івана таксама забралі. Але яму і яшчэ Васілю Анісені ўдалося ўцячы з Ваўкавыскага чыгуначнага вакзала. Яны не прыйшлі дадому, а адразу падаліся ў партызаны ў Ружанскую пушчу. Аднойчы іх паслалі на заданне і каля вёскі Кавалёўцы Пружанскагя раёна Васіля забілі немцы.
Многія з вёскі пайшлі тады ў лес. Амаль з кожнай хаты і разам з сем’ямі. Вікенцій Янушка дачок сваіх забраў, бо немцы маглі і іх забіць. Жанчыны ў атрадзе есці варылі, дзяўчаты на заданні хадзілі, сувязнымі былі. Цяжка было партызанам. І голадна, і холадна, але ніхто не скардзіўся, не наракаў. І людзі ў вёсках дзяліліся, чым маглі.
Сабалькоўцы, якія засталіся ў вёсцы, таксама дапамагалі, давалі, што маглі з вопраткі, хлеб для партызанаў пяклі. Аднойчы Антон Зіновік сабраўся завезці партызанам хлеб і яшчэ што-небудзь з яды. Ён паклаў прадукты на воз, прыкрыў трошкі дзяругаю, узяў з сабою малодшага сына і сякеру прыхапіў, нібы па дровы ехаць збіраўся. Але высачылі яго немцы і забілі. Дзякуй Богу, сына адпусцілі. Ён вярнуўся з канём дахаты, а Антона Зіновіка знайшлі толькі вясною, калі снег зышоў. У яго галава была прастрэлена, вока не было. Тады і пахавалі. Усе ад малога да вялікага прагнулі, каб хутчэй вайна скончылася, каб не баяцца за сваё жыццё, за жыццё дзяцей, унукаў. Таму і перамаглі, што вельмі верылі ў Перамогу.
Пастаянную барацьбу з ворагам жыхары вёскі Сабалькі вялі доўгі перрыяд акупацыі, аж да радаснагя дня 15 ліпеня – дня вызвалення. А вызвалілі вёску часці 65-й арміі, якой камандаваў праслаўлены военачальнік, двойчы Герой Савецкага Сюза Павел Батаў.
Такіх вёсак, як Сабалькі ў Беларусі – сотні. Толькі ў Свіслацкім раёне іх было не адзін дзясятак. Гэта вёскі Дабраволя, Задворанцы, Куклічы, Міхалкі, Празнікі, Грынкі, Свянціца і многія іншыя, жыхары якіх не схілілі галовы перад ворагам, свята верылі ў Перамогу і набліжалі гэты дзень як маглі.
Ядвіга КОБРЫНЕЦ
Фота аўтара і з архіва “СГ”
