Тое, што трывожыць сэрца
Часам задаю сабе пытанне "Чаму так часта звяртаюся да тэмы вайны?" Чаму езджу з вёскі ў вёску, шукаю тых, хто яшчэ памятае тую ненавісную вайну, хто яшчэ можа расказаць пра тое, што давялося перажыць, перацярпець, перапакутаваць у дзяцінстве.
У чэрвені 1941-га фашысты кованымі ботамі раструшчылі дзяцінства мільёнаў дзяцей. Маленькія, бездапаможныя, яны ўміралі ад голаду, іх расстрэльвалі, тапілі ў студнях, палілі разам з бацькамі ў адрынах і пунях, яны падрываліся на мінах, гінулі ад цяжкіх ран. А колькі сіротаў бадзяліся па свеце ў пошуках прытулку, кавалачка хлеба. Яны елі кару з дрэў, траву, крапіву, лебяду, зрывалі пазногці, выдзіраючы з зямлі прамерзлую бульбіну. Яны нават плакаць не ўмелі, проста хадзілі, як жывыя цені і толькі вочы, вялізныя галодныя вочы, без слоў гаварылі пра пакуты, якія даводзілася цярпець.
Восем дзесяцігоддзяў мінула з той пары, як цішыня апусціла на зямлю сваё празрыстае покрыва. Зямля залячыла раны. На разрытых снарадамі палях штогод каласіцца збажына. І нішто не парушае мірны сон дзяцей – праўнукаў і прапраўнукаў тых, у каго дзяцінства адабрала, скалечыла, зруйнавала вайна.
З якім болем расказвала мне пра вайну мама! У яе заўсёды напаўняліся слязьмі вочы, і пачыналі дрыжаць вусны. Ёй цяжка даваліся тыя ўспаміны, але яна хацела расказаць, хацела падзяліцца сваім болем.
Тыя бабулі і дзядулі, да якіх я спяшаюся, каб пачуць чарговы аповед, таксама прагнуць падзяліцца тым, што доўгія гады агнём апякала сэрца. А я прагну выліць іх балючыя споведзі на газетныя старонкі, каб яны кранулі сэрцы тых, хто не чуў кулямётных стрэлаў, енку дзяцей, якія задыхаліся ў дыме і агні палаючых пуняў, хто не ведае, што такое хлеб з мякінаю і падгнілая бульба з-пад снегу. Я кожны раз прашу ў Бога падказаць мне такія словы, якія адгукнуцца ў душы чытачоў тым дзіцячым крыкам і страхам, які па сёння жыве ў сэрцах пасівелых бабуль і дзядуль. Іх ужо засталося зусім мала. І таму я спяшаюся.
“А мы пабеглі ўслед за возам”
Тамара Асмаловіч – старэнькая, сівенькая бабуля з добрымі вачамі і сумнай усмешкай. Ёй было усяго шэсць гадкоў, калі пачалася вайна.
– Тата мой амаль з першых дзён дапамагаў партызанам, – пачынае свой горкі аповед Тамара Аляксандраўна. – І не толькі ён. Многія мужыкі бялі звязаны з ляснымі мсціўцамі. У 1942 годзе прыйшлі немцы, забралі бацьку, а яшчэ Аляксандра Снопа і Антона Чабана. Спачатку трымалі ў склепе ў Барках (зараз Аляксандраўка), потым павезлі ў Ваўкавыск. Недзе тыдзень там яны прабылі. Здзекваліся, білі, патрабавалі сказаць, дзе партызаны, хто з імі звязаны. Нічога не дапытаўшыся, прымусілі капаць магілу. Яны выкапалі. Паставілі ўсіх траіх на краі і наставілі кулямёты. А тут нехта прыехаў на матацыкле, нешта “пагіргіталі” і расправу адмянілі. Тату ўцячы ўдалося. Ён адразу да партызанаў у лес падаўся.
А праз некалькі дзён да нас немцы прыехалі, схапілі маму, наручнікі адзелі і з хаты выпіхнулі. Я следам за ёю выбегла. Воз на вуліцы стаяў, на ім ужо татаў брат з жонкаю сядзелі, таксама ў наручніках. У іх дзяцей трое было. Як жа малыя крычалі, плакалі! Я таксама крычаць пачала, адчула, што апошні раз маму бачу. А яна цяжарная была, вось-вось павінна было дзіцятка з’явіцца. Ды немцы на гэта не звярталі ўвагі. Добра яшчэ, што нас, дзяцей, не пазабіралі.
Паехаў той воз, а мы следам пабеглі. “Мама, мамачка”,– неслася по ўсёй вёсцы. Бяжымо, спатыкаемся, падаем у снег, а немцы нас прыкладамі адганяюць. Дабеглі мы да канца вёскі і вярнуліся. Мароз на двары, а мы босыя, раздзетыя…
Завезлі тых людзей у Ізабелін. Кінулі ў нейкае гумно, зачынілі. А брат Вольгі Асмаловіч (Тамарынай матулі) Антон Козік вырашыў пайсці туды, каб перадаць што-небудзь паесці. Але там і яго схапілі. Потым дзядзьку з жонкай таксама завезлі ў Ізабелін. Трымалі два тыдні. Чакалі, пакуль Вольга народзіць. Роды прымала мясцовая акушэрка. На свет з’явіўся хлопчык. А праз некалькі гадзін усіх вывялі… на расстрэл. Вольга несла сваё дзіцятка на руках у апошні яго шлях, які яшчэ не паспеў пачацца…
Акушэрка прасіла аддаць дзіцятка ёй, але немцы не згадзіліся. “Гэта бандыт”, – такі быў вырак тых нелюдзяў. Яма была выкапана вялікая. Яе мясцовыя вяскоўцы выкапалі на загад фашыстаў. Там усіх і расстралялі, а вяскоўцы закапалі.
– Колькі я слёзак выплакала! – успамінае Тамара Аляксандраўна. – А тата як вінаваціў сябе, што не ўбярог, як пакутваў. Ён часам прыходзіў з лесу, але на якую гадзінку, не болей. Баяўся, каб нам з бабуляю не нашкодзіць.Так перажылі зіму. Снег амаль зышоў. А потым настаў той страшны дзень, які я да смерці памятаць буду.
Дванаццаць душ загубілі
Я ў суседкі была. А тут немцы зноў прыехалі і пачалі людзей хапаць. Стаю на парозе і бачу, як вядуць людзей. Ідуць Павел і Соф’я Ашукі, у іх дзіцятка маленькае было, Іван і Ганна Гаўрылікі з сынам Міхаілам. Іван солтысам быў, але потым казалі, што ён і партызанам дапамагаў. Вось немцы і схапілі ўсю сям’ю. Ганна Лявіцкая ішла з дзеткамі. Адно на руках несла, двое старэйшых за спадніцу трымаліся, а чацвёртым цяжарная была. Загналі гэтых няшчасных людзей у хату Асмаловічаў і пачалі там катаваць. Білі, гарланілі нешта па-свойму, дапытвалі, а потым перагналі ўсіх у свіронак і адтуль пачалі па чарзе на расстрэл выводзіць. Вось тут, на падворку, акурат насупраць нашай хаты ўсё і адбывалася. Калі Ганну Лявіцкую з дзеткамі вывелі, малыя вельмі плакалі, хлопчык вырваўся і пабег, а немец дагнаў і застрэліў. Павялі на расстрэл мужа Соф’і Ашуковай. Яна праз шчыліну ўбачыла, як мужа забілі, узяла касу, што была ў свіронку і разанула сябе па горле. Але не насмерць паранілася. Калі немцы забіраць прыйшлі, яна яшчэ жывая была. Выпіхнулі яе на двор, яна там упала, і немец дастрэліў. Людзі не прасіліся, моўчкі на смерць ішлі, толькі сын солтыса Міхась Гаўрылік благаў немцаў, у ногі падаў, але не пашкадавалі – застрэлілі. Усіх разам адзінаццаць душ загубілі, а з тым ненароджаным дзіцяткам – дванаццаць.
Зрабілі фашысты тую расправу і паехалі. Акрываўленыя людзі засталіся ляжаць. Я ўсё бачыла, наўзрыд плакала, але суседка мяне супакойвала, каб немцы не пачулі і нас таксама не забілі. А калі сціхла ўсё, мы пабеглі туды, дзе расстраляныя ляжалі. Я да кожнага нахілілася, думала, што хоць хто яшчэ жывы. Не, усе былі мёртвыя. Вяскоўцы выкапалі яму і ўсіх там пахавалі, толькі саломаю трошкі прытрушылі і зямлёю засыпалі.
Потым яшчэ адзін расстрэл быў. Толькі ўжо не ў нас. Непадалёку хутар быў. Там Пятровы жылі. Яны таксама былі звязаны з партызанамі. Вось немцы і пастралялі.
Тамара Аляксандраўна расказвае, як хату Асмаловічаў разабралі, павезлі некуды, толькі склепіска засталося. А праз год, вось дзіва дык дзіва, на тым крывавым месцы, дзе расстрэл быў, пачалі адна за другой бярозкі расці. Роўна столькі вырасла, колькі жыццяў было загублена. Нібы ў памяць аб загінуўшых. Расстраляных пасля вайны перазахавалі на могілкі, паставілі помнік, а бярозкі з кожным годам набіралі моц. Зараз іх засталося толькі тры. Быў неяк моцны вецер, што павыварочваў з каранямі тыя беластволыя дрэвы. Але ніякая бура, ні ўраган, ні смерч не здолеюць “выкарчаваць” з памяці старэнькай бабулі Тамары тое, што давялося пабачыць на свае вочы сямігадовай дзяўчынцы.
Забыць нельга!
– Пасля вайны тата на фронт пайшоў, – працягвае бабулька. – А я па суседзях бадзялася, ела, што хто даваў. Бо бабуля мая памерла, а я зусім адна засталася. Але ж неяк выжыла. І тата, дзякуй Богу, вярнуўся. А потым ажаніўся на ўдаве. Хлопчык маленькі ў яе быў. Мужа таксама застрэлілі, толькі яна з іншай вёскі была. Не крыўдзіла мяне, шкадавала. Вось так я і вырасла. Замуж пайшла, дачушку нарадзіла. Але не склалася ў нас з мужам. Двое ўнукаў маю і праўнукі ўжо ёсць. Памочнікаў многа. Шкадуюць мяне, даглядаюць. Усё добра, толькі памяць спакою не дае. І чым далей жыву, тым больш трывожыць яна мяне.
...Невялічкая, худзенькая бабулька з такім шчырым, адкрытым поглядам. Яна дзеліцца са мной сваімі горкімі ўспамінамі, і я, здаецца, чую, як нема крычаць дзеці і бягуць услед за возам, які вязе на смерць бацькоў. Стаю на ганку і праводжу позіркам аднавяскоўцаў, якіх хутка пазбавяць жыцця. Вось ідзе жанчына з дзіцяткам на руках, а маленькія хлопчык і дзяўчынка чапляюцца за матчыну спадніцу і хуценька драбязяць ножкамі, каб паспець за мамай. Яны яшчэ не ведаюць куды… Юнак так хоча жыць і падае на калені перад катамі, просіцца, але куля абрывае яго жыццё. І стрэлы, стрэлы, стрэлы… Траскаціць кулямёт, нявіннай крывёю заліваецца зямля… І, здаецца, нябёсы схіляюцца над ахвярамі ў жальбе.
Бярозкі… Іх засталося ўжо няшмат. Няма нічога вечнага на гэтым свеце. Але няўжо выпадкова выраслі яны праз год пасля таго жудаснага расстрэлу? Не, не выпадкова! Каб памяталі! Бо нельга забыць! Ніколі.
Ядвіга Кобрынец
Фота аўтара
