Стэфан і Эмілія Навасады пабраліся ў пачатку мінулага стагоддзя. Ён – круглы сірата, яна – служанка. Абодвух лёс не песціў, і нязбытных мар на будучыню яны не малявалі. Жылі і жылі, як прыйдзецца, працавалі ад зары да зары то ў аднаго пана, то ў другога, то ў трэцяга. Пасыпаліся адно за другім дзеткі, аж васьмёра Бог даў. Двое маленькімі памерлі, а астатнія выгадаваліся. Сёмай у сям’і нарадзілася дзяўчынка Аленка, мама з татам яе Гэлькай называлі. Што такое гулі ды цацкі, дзеці не ведалі. З ранку да вечара бачылі толькі, як маці з бацькам працуюць, каб быў кавалак хлеба на стале, каб не галадалі дзеці. А да працы іх прывучалі амаль што не з пялёнак.
Гэльцы пяць гадкоў споўнілася, як паслалі яе пасвіць 50 панскіх свіней, а да таго ж яшчэ пільнаваць малодшага браціка. Справілася, не падвяла, пан быў задаволены яе працай. І калі набліжалася свята Божага нараджэння, за працу бацькоў і дзяцей даў свінчо на свята.
Было гэта ў маёнтку Халявічы ў пана Бзоўскага. Там Гэлька ў школу пайшла, тры класы скончыла. Вучоба давалася дзяўчынцы лёгка, асабліва чытаць любіла, але не да чытання было, не да вучобы.
Пераехалі ў Гнезна да графа Тарасевіча. Жылі там, пакуль ён не памёр, а потым перабраліся ў Гарнастаевічы. Вось тут іх вандроўкі і скончыліся.
Гэльцы на тую пару 11 гадоў споўнілася, амаль дарослай была. Старэйшая сястра замуж пайшла, зацяжарыла і падчас родаў памерла. Маленькае дзіцятка маці забрала, яго гадавалі ўсе разам, як велікоднае яечка, бераглі. Пан, у якога служылі Навасады, зваўся Генрыхам Анджэйковічам. Добры быў, памяркоўны. Нікога не крыўдзіў, дзяцей шкадаваў.
У 1937-м да таго пана прыехала маладая пані з дзіцяткам, пляменніца жонкі. І Гэльку паслалі, каб тое дзіцятка пільнавала.
– Прыгожанькі такі хлопчык быў, Лешкам звалі, – успамінае Алена Сцяпанаўна, – я яго на калясачцы вазіла, карміла. Ён яшчэ маленькі быў. А бацька яго з Варшавы прысылаў розныя прысмакі: апельсіны, бананы, фігі і другое смакоцце, я і не памятаю, як яно называлася. Дык я набяру тых прысмакаў у каляску, заеду з тым Лешкам пад лес, з’ем сама, а яго прывязу дадому, дастану з печы капусты, накармлю яго з хлебам, і ён сыты.
А калі яму яшчэ і сямі месяцаў не было, я яго хадзіць навучыла. Прывезла да той пані, кажу: "Лешак хадзіць умее”, – а яна не верыць. А я яго паставіла на ножкі і клічу да сябе, а ён тэп-тэп і ідзе. Ой, колькі ж радасці ў іх было. Мне столькі падарункаў надавалі, цукеркаў, стужак розных.
А потым прыйшла тая маладая пані з цёткаю і стала прасіць у мамы, каб яна аддала ёй мяне за дачку. Аддайце, кажа, яна будзе як сыр у масле, вучыцца будзе ў гімназіі, добра ёй будзе. Аказалася, што яна дзяцей мець не можа, і хлопчык той, Лех, таксама няродны быў. Але мама не згадзілася. Ды і я сама не хацела нікуды ад родных мамы з татам ісці.
Потым прыехаў да Анджэйковіча памочнік, і я да яго пайшла служыць. Дзяцей пільнавала (трое іх было), карову даіла, свіней карміла, бялізну мыла, хлеб пякла, есці варыла. Мне было на тую пару 14 гадоў. Плацілі за працу 12 злотых. Гэта было шмат, бо ў той час за 10 злотых можна было карову купіць.
Там я служыла да 1939 года. Калі прыйшлі Саветы, пан уцёк у Ваўкавыск, і больш мы яго ніколі не бачылі.
У Гарнастаевічах адкрылі МТС і сказалі, каб мы з’ехалі з таго памяшкання, дзе жылі. Мы пераехалі ў Кавалі. А мая сяброўка ў дырэктара таго МТС дзяцей няньчыла. Я прыйшла да яе неяк, а там хлопец сядзіць. Такі нейкі недарэчны, мне зусім не спадабаўся. Мы з яго нават насміхаліся трохі, а ён шчыпаў нас за рукі, аж сінякі заставаліся. Вось такім было маё знаёмства з будучым мужам. Але тады я і падумаць не магла, што гэты худы, нязграбны хлопец і ёсць мой лёс.
Зваўся ён Іосіфам Ліпніцкім і прыехаў да нас з Барысаўскага раёна. Пачаў той юнак працаваць на МТС брыгадзірам. Прыйшоў неяк да нас у Кавалі на вячоркі. Сеў у куточку, не танцуе, не спявае – непаразуменне нейкае, а не хлопец. А калі я сабралася дадому ісці, ён мяне падвесці вырашыў. Я не вельмі хацела, але згадзілася. З той пары ён усё часцей на маёй дарозе стаў з’яўляцца. Паліто сабе новае купіў, прыгожае такое, доўгае, нават і сам змяніўся, статны стаў.
А потым пачалася вайна. Не было таму хлопцу куды падзецца, прыйшоў ён да маёй сястры, пажаліўся, што нікога роднага тут не мае, што на чужыне. Сястра бацьку з маці пераказала. І яны вырашылі прыняць яго. Так мой Іосіф стаў у нас жыць. А па сяле размовы пайшлі, што ў нас хрысціны хутка, ведаеце ж, якія на вёсцы бабы языкатыя. Вось пачуў Іосіф тыя плёткі, прыйшоў да мамы і кажа: "Дайце мне тую кніжку, па якой Гэля малітвы вучыць”. Далі яму, вывучыў ён усе малітвы, і мы з ім павянчаліся.
А ў канцы красавіка яго ў канцлагер забралі, у Ваўкавыск. Я хадзіла туды, кідала праз калючы дрот хлеб, малілася за яго. Тры месяцы ён там прасядзеў і, дзякуй Богу, выпусцілі. Летам зноў забралі, завезлі ўжо ў Беласток, але і адтуль вярнуўся, толькі амаль увесь сівы. У 43-м 7 верасня нарадзіўся ў мяне хлопчык, а праз тры дзянёчкі памёр. Я ўсе слёзы да дна выплакала.
Муж працаваў у Поразаве на электрастанцыі. Неяк я сяджу дома, а да нас паліцаі прыехалі. "Дзе, – пытаюць, – муж?” А я кажу: "На рабоце, дзе ж яму быць”. Сказалі, каб збіраліся ў Германію. Што рабіць, мусіш падчыняцца, іначай усіх пазабіваюць.
Узяла з сабою дзве місачкі, дзве ложачкі, ручнічок, посцілку, трошкі яды – вось і ўсё.
Завезлі нас спачатку ў Ваўкавыск, потым у Беласток, а адтуль у горад Бартэштайн. Завялі ў нейкае памяшканне, там доўга сядзелі, а потым купцы прыйшлі. Забралі нас і павезлі на гаспадарку. Прыходзілася працаваць ад цямна да цямна, а елі толькі хлеб з вадою. Праўда, пазней сталі даваць трохі свежага малака, дык я ўмудралася нават тварог рабіць, смятанку збіраць.
У 45-м нас вызвалілі нашы салдаты. Я цяжарная была, 23 чэрвеня хлопчыка нарадзіла, а Іосіфа майго адразу, як толькі вызвалілі, на фронт забралі.
Я чакала мужа з маленькім сыночкам Ёзічкам, і ён вярнуўся ў лютым 46-га. Сталі мы жыць, яшчэ чацвёра дзетак нарадзілася: два сыночкі – Віця, Алег і дзве дачушкі – Нэля і Анечка.
Цяжка было, часам мёрзлую бульбу без солі елі, але неяк выжылі, хату пабудавалі, дзяцей паднялі. Ды толькі лёс у іх быў гаротны. Іосіф і Алег загінулі ў Сібіры. Зусім маладымі былі. У мужа ад гора ногі адняліся. Я плакала, дык мне трошкі лягчэй было, а ён усё ў сабе насіў. Я яго на плячах цёгала, на калясцы вазіла больш як восем гадоў. Потым памёр ён, бедны. Ужо пятнаццаты год пайшоў, як няма майго Іосіфа. Добры быў вельмі, ніколі мне слова крыўднага не сказаў, не тое што руку падняў. Ён ужо супакоіўся, а мне спакою няма. Нядаўна дачушку Нэлю пахавала, а за ёю і сынок Віця мяне пакінуў. Засталася адна толькі Анечка ва Украіне. І дзякуй Богу, унукаў многа маю, аж шасцёра, а яшчэ 15 праўнучак і 2 праўнукі. Можа, гэта яны трымаюць мяне на свеце. А, можа, я жалезная? Вы не ведаеце?
Не, яна не жалезная. Яна самая звычайная жанчына, якіх вельмі шмат у нашых вёсках. Вось толькі лёс у яе, як віно на палыне, горкі-горкі. А што пры жыцці трымае? Можа, надзвычайнае жыццялюбства, рэдкі аптымізм і невыказальная дабрыня. У свае без малога 90 гадоў яна выглядае вельмі бодра, нават нягледзячы на мноства хвароб, якія ёй далягаюць. А вочы свецяцца па-дзіцячаму шчыра і па-даросламу мудра, і сумная ўсмешка час ад часу прасвятляе маршчыністы твар.
Мурашкі бягуць па скуры ад адной толькі думкі пра тое, што прыйшлося перажыць гэтай бабульцы. Як яна выстаяла, як вытрымала гэтыя ўдары лёсу...
Добрая, шчодрая, мудрая Алена Сцяпанаўна, дзякуй вам за вашу адкрытасць і шчырасць, за сумны ваш аповед, і дай, Божа, вам здароўя яшчэ на шмат гадоў.
Ядвіга КОБРЫНЕЦ.
