Вера Навумік (Вера Сяргееўна Навіцкая) нарадзілася 15 чэрвеня 1928 года за 13 гадоў і сем дзён да вайны ў вёсцы Краскі Ваўкавыскага раёна).– Што запомнілася? Як немцы прыйшлі. Бачу, бягуць людзі ў Хвалава. А я кабылу вяла, дык спалохалася, прывязала тую кабылу да грушы, а сама пабегла разам з людзьмі ад немцаў хавацца. Яны ехалі праз сяло на матацыклах, на машынах, нешта гаргіталі. Адвязалі тую кабылу ад грушы і павялі да студні. Тата мой ужо немалады быў, хворы. Пайшоў з кульбачкай да таго калодзежа і стаў прасіць, каб аддалі, што ён хворы, нядужы, што без каня цяжка яму будзе. І аддалі, дзякуй Богу. А яшчэ было. Мы з мамай намылі шмат бялізны, посцілкаў і панеслі на кіёчку да рэчкі паласкаць. Тым часам немцы да нас прыйшлі. Мы ж хату на замок не зачынялі, так проста накінулі клямку ды і ўсё. Вяртаемся дадому, а нам кажуць, што "госці” былі. Бачым, няма каструлі з тлушчам. Не так таго тлушчу было шкада, як каструлі паліраванай. Мама кажа: "Пайду прасіць, каб аддалі”. А тата: "Не ідзі, заб’юць”. Але яна ўсё роўна пайшла. Аддалі.
У мяне маленькая сястрычка была і брацік таксама малы. А наогул мама 12 дзяцей нарадзіла, але шасцёра памерлі. Дык да нас у хату павадзіўся хадзіць адзін немец. Заўсёды нешта малым прынясе, глядзіць і плача. Паказвае, што ў яго таксама двое дзяцей ёсць. Сярод немцаў таксама розныя былі. Але ўсё больш злыдні, звяры сапраўдныя.
У вёсцы панскі двор быў, дык яны ў ім рассяліліся, а яшчэ ў дамах, якія лепшыя.
Солтыс у нас быў нялюдскі. Баяліся яго ўсе. Мой брат яшчэ падлеткам быў, а солтыс яго запісаў, каб ехаў працаваць на немцаў. Мама казала, каб уцякаў, каб дзе схаваўся. А брат кажа: "Як я ўцяку, то за мяне ўсіх вас заб’юць”. І паехаў. Больш мы яго ніколі не бачылі. Колькі мама слёз выплакала. Да самай смерці чакала яго. Бывала, мы ўсе спаць паляжам, а яна сядзе каля акна і глядзіць: "Можа, ён скуль прыйдзе, можа, будзе стукаць…” Не, не пастукаў.
Мы каля лесу жылі, дык тата партызанам есці насіў. Мама хлеба напячэ, кашы зварыць, капусты пакладзе, яшчэ чаго трошкі – і ён нясе. Мы баяліся, што як немцы дазнаюцца, дык нас паб’юць, але тата ўсё роўна насіў. Пакладзе ў кошык і нібы па грыбы ідзе.
Калі немцы ўжо адступалі, дык такая страляніна стаяла. Кулі так і свісталі над галавой. Я бягу, бягу, упаду, падымаюся і зноў бягу. А мама з маленькай сястрычкай у яме схавалася, дзе мы бульбу на зіму засыпалі. Усе хаваліся, дзе хто мог. Снарады рваліся. Выбухі то тут, то там чуліся. Страшна было вельмі.
З нашай радні шмат хто пацярпеў ад вайны. Ды і хіба толькі з нашай? Яна столькі жыццяў зруйнавала, столькі сіротаў напладзіла, столькіх пакалечыла, абяздоліла. Няма нічога страшнейшага за вайну. Не дай Божа яшчэ такое перажыць. Вунь колькі гадоў прайшло, а як успомню, дык сэрца ад болю заходзіцца. Такое немагчыма забыць, немагчыма…
Старэнькая, прыгнутая працаю да зямлі, яна так шчыра распавядае аб усім, што памятае, хвалюецца, раз-пораз выцірае слёзы, і голас робіцца дрыготкім, усхваляваным. Я моўчкі слухаю, баюся яшчэ больш крануць самае балючае, баюся задаць лішняе пытанне, хопіць і так.
Колькі іх яшчэ засталося, такіх бабуль і дзядуль, дзяцінства якіх ахапіла сваім полымем вайна. Ужо няшмат. Як хочацца паспець запісаць як мага больш успамінаў, каб яны засталіся нашчадкам, каб тыя памяталі, каб не дазволілі паўтарыцца бядзе, каб унукі і праўнукі праўнукаў ніколі больш не зведалі вайны.
У мяне маленькая сястрычка была і брацік таксама малы. А наогул мама 12 дзяцей нарадзіла, але шасцёра памерлі. Дык да нас у хату павадзіўся хадзіць адзін немец. Заўсёды нешта малым прынясе, глядзіць і плача. Паказвае, што ў яго таксама двое дзяцей ёсць. Сярод немцаў таксама розныя былі. Але ўсё больш злыдні, звяры сапраўдныя.
У вёсцы панскі двор быў, дык яны ў ім рассяліліся, а яшчэ ў дамах, якія лепшыя.
Солтыс у нас быў нялюдскі. Баяліся яго ўсе. Мой брат яшчэ падлеткам быў, а солтыс яго запісаў, каб ехаў працаваць на немцаў. Мама казала, каб уцякаў, каб дзе схаваўся. А брат кажа: "Як я ўцяку, то за мяне ўсіх вас заб’юць”. І паехаў. Больш мы яго ніколі не бачылі. Колькі мама слёз выплакала. Да самай смерці чакала яго. Бывала, мы ўсе спаць паляжам, а яна сядзе каля акна і глядзіць: "Можа, ён скуль прыйдзе, можа, будзе стукаць…” Не, не пастукаў.
Мы каля лесу жылі, дык тата партызанам есці насіў. Мама хлеба напячэ, кашы зварыць, капусты пакладзе, яшчэ чаго трошкі – і ён нясе. Мы баяліся, што як немцы дазнаюцца, дык нас паб’юць, але тата ўсё роўна насіў. Пакладзе ў кошык і нібы па грыбы ідзе.
Калі немцы ўжо адступалі, дык такая страляніна стаяла. Кулі так і свісталі над галавой. Я бягу, бягу, упаду, падымаюся і зноў бягу. А мама з маленькай сястрычкай у яме схавалася, дзе мы бульбу на зіму засыпалі. Усе хаваліся, дзе хто мог. Снарады рваліся. Выбухі то тут, то там чуліся. Страшна было вельмі.
З нашай радні шмат хто пацярпеў ад вайны. Ды і хіба толькі з нашай? Яна столькі жыццяў зруйнавала, столькі сіротаў напладзіла, столькіх пакалечыла, абяздоліла. Няма нічога страшнейшага за вайну. Не дай Божа яшчэ такое перажыць. Вунь колькі гадоў прайшло, а як успомню, дык сэрца ад болю заходзіцца. Такое немагчыма забыць, немагчыма…
Старэнькая, прыгнутая працаю да зямлі, яна так шчыра распавядае аб усім, што памятае, хвалюецца, раз-пораз выцірае слёзы, і голас робіцца дрыготкім, усхваляваным. Я моўчкі слухаю, баюся яшчэ больш крануць самае балючае, баюся задаць лішняе пытанне, хопіць і так.
Колькі іх яшчэ засталося, такіх бабуль і дзядуль, дзяцінства якіх ахапіла сваім полымем вайна. Ужо няшмат. Як хочацца паспець запісаць як мага больш успамінаў, каб яны засталіся нашчадкам, каб тыя памяталі, каб не дазволілі паўтарыцца бядзе, каб унукі і праўнукі праўнукаў ніколі больш не зведалі вайны.
Ядвіга КОБРЫНЕЦ.
Грыгорый ШЫРАЕЎ (фота).
Грыгорый ШЫРАЕЎ (фота).
