«Лепей адзін раз пабачыць… А калі пашанцуе – патрымаць у руках», – менавіта з такімі думкамі мы крочылі на днях у Свіслацкі гісторыка-краязнаўчы музей. Шмат там цікавых рэчаў захоўваецца. Самыя розныя тэматычныя калекцыі. Усё паглядзець і адразу? Не, немагчыма. Гэта ж тысячы экспанатаў! А калі абмежавацца пэўнай тэмай? Тады варта паспрабаваць. «Ідзе юбілейны год. Адзначаем 75-годдзе Вялікай Перамогі савецкага народа ў Вялікай Айчыннай вайне. Давайце, паважаная Вольга Сяргееўна, спынімся на гераічных 40-х», – звяртаемся з прапановай да галоўнага захавальніка фондаў установы. І экскурс пачынаецца.
Медалі землякоў
Імя з энцыклапедыі
Гэтаму здымку 78 гадоў. Як сведчыць надпіс на зваротным баку, зроблены ён на Паўднёвым фронце ў 1942-м. А глядзіць на нас з яго генерал-маёр артылерыі Мікалай Трафімавіч Селях. Імя з Беларускай савецкай энцыклапедыі, якім мы можам справядліва ганарыцца, бо гэты чалавек – наш зямляк. Нарадзіўся Мікалай Селях у Свіслачы ў 1900 годзе. З першых дзён Вялікай Айчыннай вайны ён змагаўся на Паўднёвым, а затым – на Паўночна-Каўказскім фронце. Быў начальнікам упраўлення супрацьпаветранай абароны і намеснікам начальніка артылерыі фронту.
Сёння ў музеі можна не толькі атрымаць біяграфічныя звесткі пра Мікалая Селяха, але і ўбачыць франтавыя пісьмы, напісаныя яго рукой. Іх перадала свіслацкім краязнаўцам жонка генерал-маёра – Соф’я Іосіфаўна. Аб чым жа артылерыст пісаў родным у Маскву?
20 ліпеня, 1941 год:
Мікалай Трафімавіч усхвалявана піша пра тое, што ўжо тры месяцы, як нічога не ведае пра сям’ю, але цяпер у яго ёсць адрас і надзея атрымаць ліст. Расказвае сынам, як б’юць ворага артылерысты.
Лістапад, 1941 год:
«Учись, мой сынуля, хорошо. А я буду здесь на фронте громить воздушных разбойников. Много уже сбил и буду стараться сбить еще больше. Дерутся все наши прекрасно, умирают геройски».
Гісторыя, складзеная трохвугольнікам
Пісьмы ваенных гадоў, пацёртыя, пажоўклыя ад часу… Музей беражліва захоўвае гэтыя сямейныя рэліквіі. Як правіла, лісты з фронту даволі лаканічныя: маўляў, жывы, здаровы, змагаюся. Чалавеку на вайне было не да доўгай пісаніны. Галоўнае – паслаць родным вестачку пра сябе і атрымаць адказ, што дома ўсё ў парадку.
3 лiпеня, 1941 год:
«Здравствуйте, мои любимые и дорогие! Как ваше здоровье? Я здоров, настроение бодрое… Вы не волнуйтесь, мужайтесь духом, верьте – мы победим. Целую крепко всех. Ваш Коля».
12 сакавіка, 1945 год:
Усяго за гады вайны, як сведчаць дадзеныя Упраўлення ваенна-палявой пошты Чырвонай арміі, адрасатам было дастаўлена каля трох мільярдаў пісьмаў! У перыяды стабілізацыі фронту яны даходзілі ў сярэднім за дзесяць дзён. Візітная картка тых гадоў – знакамітыя салдацкія трохвугольнікі.
Кніга пра народных мсціўцаў
«Солдаты партизанского фронта» – унікальнае выданне. Напісана кніга самім Канстанцінам Груздзевым, камандзірам разведвальна-дыверсійнай групы «Стойкія», якая дзейнічала на тэрыторыі Свіслацкага і Ваўкавыскага раёнаў у 1943–1944 гадах. Кніга пабачыла свет у 1969 годзе. Дарэчы, асобную главу – «Хозяин пущи» – аўтар прысвяціў вядомаму дабравольскаму народнаму мсціўцу Мікалаю Русаку. Сёння экзэмпляр выдання як каштоўная рэліквія захоўваецца і ў патомкаў Русака (дакладней, у Гродне, дзе жыве ўнучка легендарнага партызана – Алена Русць).
Лапці на ногі – і...
Увогуле, абутак народных мсціўцаў быў даволі разнастайным – пачынаючы ад лапцей і заканчваючы хромавымі ботамі. Насілі лапці лыкавыя, вяровачныя, скураныя, лапці з нявырабленай скуры, так называемыя «бясшумкі», бахілы, сцёганкі.
Яшын кацялок
Франтавы гармонік
«Нам песня строить и жить помогает…» Памятаеце? Праўда, гэтак спявалі ўжо пасля вайны, будуючы савецкую дзяржаву. Тым не менш, песня-памочніца пабывала і на франтах Вялікай Айчыннай. Песні, танцы, жарты, анекдоты былі пастаяннымі спадарожнікамі байцоў Чырвонай арміі. Нават у самыя цяжкія моманты, між баямі (здавалася б, не да песні), раптам ускокваў весялун ды пачынаў па-заліхвацку вытанцоўваць, а астатнія – падтрымлівалі. Ці гармонь расцягваў нехта...
Так і чуецца, як граў гэты старэнькі гармонік, што трапіў у музейную экспазіцыю, легендарную «Смуглянку», народжаную ў 1944-м (папулярнай яна стала дзякуючы не менш легендарнай кінастужцы «В бой идут одни старики»). У самым пачатку вайны склаў народ «На поле танки грохотали…», у 1941-м была напісана «Двадцать второго июня, ровно в четыре часа…», у 1945-м – «Враги сожгли родную хату», «Эх, дороги», «Дорога на Берлин»… Песня падтрымлівала баявы дух, давала сілы і веру ў перамогу.
Бог дапамог
Сведка страт
Кекс
А гэта трафейны экспанат – барабанны магазін для нямецкага ўніверсальнага кулямёта ў выглядзе сечанага бляшанага конуса, так называемы «кекс». Яго ўмяшчальнасць – 50 патронаў.
Наталля ТУРКО
Фота аўтара
