Прыслухайцеся, як шчабечуць птушачкі, як клякочуць буслы, прыглядзіцеся, як цешыцца вясне кожная травінка, кожная кветачка. А неба над намі такое блакітнае, чыстае, бясхмарнае… Якое ж гэта шчасце!
Можа, такая ж вясна была і ў тым далёкім 41-м? Людзі цешыліся сонейку, сеялі жыта, каб быў на стале хлеб, гадавалі дзетак. І ніхто не ведаў, што на парозе лета чорная хмара засцеле ўсё неба, выбух гармат заглушыць птушыны спеў, і кветкавы пах зменіцца на смурод дыму. Ніхто не ведаў, што вось-вось прыйдзе бяда. Вялікая, страшэнная пачвара, якая праглыне мільёны жыццяў, загубіць мільёны лёсаў, пакіне глыбокія шнары на сэрцах тых, каго абміне смерць.
11 красавіка – Міжнародны дзень вызвалення вязняў фашысцкіх канцлагераў. Тых, каму пашчасціла выжыць у канцэнтрацыйных лагерах “Асвенцым”, “Бухенвальд”, “Майданак”, “Дахау”, другіх фабрыках смерці і тых, каго прымушалі гнуць спіну ў непасільнай працы баўэры, нямецкія паны, для якіх нашы людзі былі рабамі.
За час гітлераўскай акупацыі на прымусовыя работы было вывезена больш за 400 тысяч жыхароў Беларусі. Каля паловы з іх загінулі ў няволі. У асноўным гэта былі дзеці, якія пухлі з голаду, хварэлі, мерзлі, пакутавалі і паміралі.
Дарослых і тых, хто ў маладым веку быў вывезены на прымусовыя работы ў Германію, ужо няма на свеце. Самых маленькіх вязняў таксама засталіся адзінкі. Час няўмольны. Гады бяруць сваё. Да таго ж ніхто з тых вязняў не вярнуўся дадому здаровым, перажыўшы неверагодныя здзекі, голад, холад, страх, маральныя пакуты.
Яшчэ сем гадоў такіх у раёне было пяцьдзясят, сёння – толькі пятнаццаць. Амаль усе цяжка хварэюць. А мой аповед пойдзе сёння пра Надзею Антонаўну Гутар з вёскі Занкі. Добрую, сціплую жанчыну, якая перажыла ў раннім дзяцінстве нямецкую няволю.
Было ўсяго два гадкі

– Як усе плакалі! – успамінае Надзея Антонаўна. – А мы, малыя, не разумелі, што адбываецца. Мне дык усяго два гадкі было. Але я памятаю, я так добра памятаю тых немцаў з закатанымі рукавамі і аўтаматамі. Маму з татам і нас забралі, а бабулю з дзедам пакінулі. Ну вось. Завезлі нас у канцлагер пад Кёнігзбергам. Паўгода мы там былі. Як выжылі, адзін Бог ведае. Кожны дзень нехта ў бараку паміраў. Выцягвалі нябожчыкаў за ногі, кідалі, як бярвенне. У бараку стаяў нейкі смурод, ад якога кружылася галава. Божачка, а як жа плакалі дзеці! Есці прасілі, некаторыя хварэлі, а лячыць не было чым. І было вельмі страшна. Дарослых ганялі на працу. Што яны там рабілі, я не ведаю. Але тата прыходзіў вечарам у барак зусім аслабелы. Мама ж хварэла, яна наогул не магла працаваць. Што мы елі? Гэта нават і ежай цяжка назваць. Пойла нейкае, у якім кавалачкі ці буракоў, ці брушкі плавалі. Хлеба давалі зусім мала. Яго бацькі нам аддавалі. Яшчэ ў вачах стаіць, як тату нашага білі. Амаль кожны дзень. Я не ведаю, за што. Мы з сястрычкай вельмі плакалі і мама таксама. Было вельмі страшна. А потым нам "пашанцавала", прыехалі "купцы" выбіраць сабе работнікаў, і мы трапілі ў адну сям’ю. Гэта было недалёка ад канцлагера. Нашае жыццё трошкі палепшала. Мы жылі ў бараках, было холадна і хацелася есці. Я да дробязяў памятаю той барак, дзе мы жылі амаль тры гады. Тут і землякі нашы былі з Кавалёў, Занак, Грыцок.
Насіла есці ваеннапалонным
Тата даглядаў коней таго гаспадара, а мама вельмі хварэла, слабы з яе быў работнік, і гаспадыня вельмі злавалася. Каб пераканацца, што мама па стане здароўя не здольная выконваць цяжкую фізічную працу, яе нават адправілі да доктара. Той паставіў ёй 3-ю групу інваліднасці. Яна даглядала дзяцей, пакуль дарослыя працавалі.
У стайні, дзе працаваў тата, часам хварэлі жывёлы. І, калі іх не ўдавалася вылячыць, гаспадар дазваляў дарэзаць і забраць мяса. Вось гэта было свята! Бо мы кожны дзень елі нейкае пойла з брушкі з маленькім кавалачкам хлеба. Я не магу пра гэта ўспамінаць.
Надзея Антонаўна выцірае далонню слёзы, якія безупынна сцякаюць па шчаках і працягвае:
– Я ўжо казала, што канцлагер быў недалёка. Там ваеннапалонныя былі. Дык калі мама гатавала нам есці, асабліва, калі тата мяса прыносіў, то накладвала ў місачку, і я несла тым палонным. Вера, старэйшая, баялася, а я смелая была. На ўваходзе ў лагер віталася па-нямецку, і вартавыя прапускалі мяне. Сярод тых палонных былі рускія, палякі, французы. Яны дзякавалі мне, а я цешылася.

Надзея Антонаўна сумна ўсміхаецца, успамінаючы тыя гаротныя часы, працягвае свой горкі аповед.
– У лютым 45-га немцы ўжо адчулі, што ім хутка будзе “капут”. Пачалі ваеннапалонных расстрэльваць. А мы ўсе, хто працаваў на таго баўэра, схаваліся ў склепе сталовай, дзе харчаваліся нямецкія салдаты. Фашысты ўварваліся туды і хацелі ўсіх пастраляць. Але дзве дзяўчыны, адна з Оршы, а другая з Вялікага Сяла, якія працавалі ў той сталоўцы, вельмі прасілі немцаў, каб злітаваліся і не стралялі. Дзіўна, але угаварылі тых злыдняў.
Жанчына нядоўга маўчыць, а потым усміхаецца і прыгадвае яшчэ адзін выпадак з далёкага дзяцінства.
– Вось яшчэ ўспомніла. Немцы ўжо адступалі. Сакавік быў, яшчэ снег ляжаў. На падворак заехалі сані, гружаныя і накрытыя покрывам. А мне так цікава было паглядзець, што там, пад тым покрывам. Калі той немец, што правіў канём кудысьці адышоў, я басанож пабегла да тых саней. Падняла покрыва, а там розныя рэчы, і сярод іх убачыла маленькі прыгожы кубачак. Схапіла яго і пабегла назад, а рукі замерзлі так, што не магла ўтрымаць таго кубачка. Ён упаў і пабіўся на маленькія кавалачкі. Чужое ёсць чужое. Нельга браць! А потым прыйшло вызваленне. Мы дабіраліся дадому амаль месяц. І на цягніку ехалі, і на кані, і пешшу. Холадна было. Мне мама цяплейшыя боцікі абула, а Верачцы – гумовыя. Другіх не было. Па дарозе яна захварэла. І, калі мы ўжо вярнуліся дадому, праз два тыдні Верачка наша памерла. А тату прама з дарогі на фронт забралі. Але ён, дзякуй Богу, вярнуўся. У нас потым яшчэ брацік Мішка нарадзіўся.
Памяць жыве ў сэрдцы
У шэсць гадоў Надзя пайшла ў школу, пасля яе заканчэння ўладкавалася на працу ў гартоп. Потым выйшла замуж і разам з мужам паехала ў Магілёў, дзе ён вучыўся ў вышэйшай партыйнай школе. Там нарадзіўся іх першы сынок – Ігар. Пасля вярнулася на ранейшае месца работы і працавала там да самай пенсіі. У Надзеі Антонаўны два сыны: Ігар і Юра, тры ўнучкі і сем праўнукаў. Яны не даюць бабулі сумаваць, часта наведваюць яе, і яна адчувае сябе шчаслівай ў асяроддзі родных людзей. А яшчэ яна вельмі паважаны чалавек на вёсцы. Гасцінная, ветлівая, шчырая жанчына. Ведаю яе шмат гадоў і, шчыра кажучы, не ўяўляла сабе, што яна – дзіця вайны. Заўсёды элегантная, прыгожая, маладжавая, у маіх вачах яна такой і застаецца.

Як трапяталася ў бабулькіных грудзях сэрца. А памяць стрымгалоў адносіла яе ў тыя далёкія гады, калі яна зусім маленькая тулілася ў страху да мамы, калі несла ў місачцы ваеннапалонным есці, калі бачыла, як б’юць тату, як на яе вачах памірае сястрычка. Куды падзецца ад гэтай памяці? Яна будзе жыць у сэрцы і балець, пакуль яно б’ецца.
Ядвіга КОБРЫНЕЦ
Фота з архіва "СГ" і сям’і Н. А. Гутар