Тэма вайны закранула сэрцы многіх рускіх і беларускіх пісьменнікаў. Кожны імкнуўся паказаць усю праўду таго часу, расказаць аб падзеях, якія прынеслі столькі гора нашаму народу.
У першых ваенных кнігах галоўным быў паказ гераічных учынкаў нашых воінаў. Але з часам асаблівая ўвага стала надавацца пытанням маралі і гуманізму. І ўсё часцей такія творы адкрывалі вялікую праўду аб ваенных падзеях той пары. Так і ў аповесці Васіля Быкава "Сотнікаў” праблема маральнага выбару становіцца ключавой. Аўтара, у жыцці якога вайна стала галоўнай меркай чалавечай мужнасці, гэты выбар даводзіцца рабіць яго героям.
Сам Быкаў ваяваў у пяхоце і артылерыі. І вось як ён тлумачыў задумку свайго твора: «Узяўся я за аповесць не таму, што занадта шмат даведаўся пра партызанскае жыццё, і не для таго, каб дадаць да яе выявы нешта мною асабіста адкрытае. Перш за ўсё і галоўным чынам мяне цікавілі два маральных моманты, якія спрошчана можна вызначыць так: што такое чалавек перад руйнуючай сілай бесчалавечных абставін? На што ён здольны, калі магчымасці адстаяць сваё жыццё вычарпаныя ім да канца і прадухіліць смерць немагчыма?»
Дзеянні, апісаныя ў аповесці, адбываюцца на тэрыторыі акупаванай немцамі Заходняй Беларусі. Рыбак і Сотнікаў атрымалі заданне здабыць прадукты харчавання для партызан. Хутар, да якога яны накіраваліся, аказаўся спаленым. Дайшоўшы да першай вёскі, яны выбралі хату старасты, у якога ўзялі авечку і, не затрымліваючыся, рушылі далей. У дарозе на іх напалі немцы, куляй параніла Сотнікава. Але ўсё ж такі яны дабраліся да наступнай вёскі. Зайшлі ў адну хату, дзе іх сустрэла дзевяцігадовая дзяўчынка. Да прыходу маці яна накарміла партызан. Толькі паспела жанчына апрацаваць рану Сотнікаву, як падышлі нямецкія паліцаі. Пачуўшы кашаль на гарышчы, яны пачалі абшукваць дом. Яны звязалі Сотнікава, Рыбака і гаспадыню дома і павезлі ў камендатуру.
Перанёсшы катаванні, Сотнікаў гіне, а Рыбак коштам здрады застаецца жывы. Два тыпу жыццёвых паводзін, цана подзвігу і ганебны фінал маральнага кампрамісу, вытокі гераізму і здрады – вось галоўныя тэмы, якія раскрывае аўтар на прыкладзе гэтых вобразаў.
Аналізуючы характар, Быкаў прыходзіць да высновы, што Рыбак – смелы баец, калі за яго спіной стаяць свае, але, апынуўшыся сам-насам з ворагам, ён ідзе спачатку на кампраміс, а потым – на здраду і забойства. Аўтар спрабуе «высвяціць» для нас, чытачоў, гэтую цёмную душу, у якой не было святла і ў якой жыла толькі цяга да жыцця, што б там ні стала.
Антыподам Рыбаку аўтар паказвае Сотнікава. Гэта сціплы, непрыкметны чалавек без усялякіх прыкмет незвычайнай асобы. Але яго глыбокая перакананасць у справядлівасці той барацьбы, якую вядзе народ, дапамагае яму застацца не зламаным, праявіць мужнасць і гераізм. Пра што думае Сотнікаў у апошнюю хвіліну? Ён думае пра тое, што смерць павінна нешта зацвердзіць, магчыма, завяршыць тое, што не паспела здзейсніць жыццё. Смерць Сотнікава – вынік яго веры. Вобраз гэты выдатны і ўчынкам, і той глыбінёй, з якой Быкаў раскрывае рухаючыя сілы яго душы.
Для мяне Сотнікаў – герой: ён застаўся чалавекам у самай складанай сітуацыі. Вось як аўтар апісвае яго апошнія хвіліны жыцця перад павешаннем: «Сэрца яго да болю сцялася ад смяротнае распачы; як найбольшай палёгкі перад канцом, захацелася заплакаць. Замест таго ён раптам усміхнуўся напаследак сваёй, мабыць, жаласнай, вымучанай усмешкай...»
Быкаў паказаў значнасць барацьбы і перамогі, вытокі гераізму савецкіх людзей, іх маральную моц, ідэйную перакананасць, адданасць Радзіме, паказаў цяжкасці барацьбы з фашызмам, спрабаваў данесці да сучаснікаў пачуцці і думкі герояў ваенных гадоў, даў глыбокі аналіз аднаго з самых крытычных перыядаў у жыцці краіны і свайго ўласнага жыцця. А на прыкладзе Сотнікава ён паказаў, што чалавек заўсёды павінен заставацца чалавекам!
Бажэна АНДРУШКА,
студэнтка 2 курса факультэта гісторыі,
камунікацыі і турызму Гродзенскага
Дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы
