Кожны раз ідучы на сустрэчу з людзьмі, перажыўшымі вайну, не пакідае пачуццё віны, што зноў закрану зацянутую часам, але ўсё яшчэ балючую рану ўспамінаў.
Так было і на гэты раз, калі я спяшалася да былога вязня фашысцкага канцлагера Веры Іванаўны Віцерскай.
Сталая, але не згубіўшая жаночай прывабнасці жанчына сустрэла мяне прыветна, запрасілу ва ўтульны пакой.
І вось мы вядзем з ёю размову аб падзеях, якія адбыліся ў яе жыцці больш за 70 гадоў таму.
– Мне было 8 гадкоў, калі вайна пачалася. Памятаю, як мы хаваліся ў кустах, дзе зараз вуліца Кастрычніцкая, потым у склепе ў суседкі. Бабулька там жыла, зараз не памятаю, як яе звалі, а прозвішча Малахвей.
Тата наш конюхам працаваў, дык адвёз нас у Каласы, але ж немцы прымусілі яго прывезці нас назад. Ен прыехаў за намі, а тут ужо і немцы падаспелі. Сказалі: «Выбірайце, альбо ў Германію, альбо зараз тут усіх пастраляем». Мама плакала, мы таксама крычалі на ўсе галасы. Нашай самай маленькай сястрычцы ўсяго гадок споўніўся.
Вось нас і павезлі. А калі праязджалі праз лес, пачалася страляніна, і нашага тату забіла. Далей мы ўжо без яго ехалі. Прывезлі нас у Кёнігсберг, у канцлагер. Быў такі доўгі-доўгі барак са шчылінамі. І нары ў два паверхі. Мы, дзеці, глядзелі праз тыя шчыліны, што там робіцца на вуліцы, бо спачатку баяліся выходзіць. Бачылі, як прывозілі здохлых звяроў з заапарка і з іх варылі для нас пахлёбку з дабаўленнем брушкі. Елі, куды дзенешся, калі жыць хочаш. І маленькая наша Леначка таксама мусіла есці.
Потым я пазнаёмілася з дзяўчынкай Дашай, а яе тата конюхам працаваў. Ён штодзень вывозіў з лагера памерлых. Накідаюць на воз, як дровы, і ён вязе некуды. Мы не ведалі куды. Пэўна, спальвалі тыя целы.
Дык яе тата часам прыпаднімаў калючы дрот у такім месцы, дзе немцы не бачылі, і мы з Дашай беглі ў горад жабраваць. Некаторыя немкі добрыя былі, давалі нам што-небудзь з ежы, ці нават свае картачкі, каб мы па іх хлеба купілі, але часцей білі нас, мы не раз падалі ад тых кухталёў на тратуар, пабітымі вярталіся ў лагер. І ўсе ж прыносілі хоць што-небудзь паесці і дзяліліся з іншымі. Вось так і жылі.
Недзе непадалёку стаяла нямецкая зянітка, і аднойчы бомба ўпала на наш лагер. Шмат людзей загінула, а тых, хто застаўся, перавезлі ў другі лагер, ён прама на моры знаходзіўся. Прывезлі нас зноў у такія ж баракі. А потым павялі ў баню. Каля той бані высокая труба стаяла, і з яе чорны дым валіў. Нас мама распранула, а адзенне ўсё ў адной горбе ляжала. Чалавек па дзесяць заходзілі ў шырокія дзверы, а назад не вярталіся. І вось падыйшла наша чарга туды заходзіць, а тут снарад трапіў у тую трубу, дымам усё зацягнула, і мы схапілі, што было бліжэй з адзення і кінуліся ў свае баракі. Так Бог нас выратаваў, бо тых людзей, што заходзілі ў «баню», спальвалі. Гэта быў лагер смерці Дохаун.
У бараках стаялі печкі «буржуйкі», але мала яны цяпла давалі, вецер свістаў са шчылінаў. Мы, дзеці, бегалі па тым бараку і так грэліся трошкі.
Кармілі яшчэ горш, як у першым лагеры, прывозілі такую ж здыхляціну, варылі, дабаўлялі трошкі пярлоўкі, брушкі. Не было вады, а вельмі хацелася піць. Я аднойчы пайшла, каб прынесці вады, а мяне заваліла нейкімі дошкамі. Я чуць не памерла пад імі. Потым людзі мяне вывалаклі, маме сказалі, яна мяне забрала адтуль.
Усіх старэйшых на работу ганялі завалы разбіраць. А мы, дзеці, адны заставаліся. Мама вярталася ў барак змучаная, часам усе калені былі здзертыя, гэта яна паўзком ратавалася, калі пачыналі страляць.
Людзі часта паміралі. Мы таксама не думалі, што выжывем. Пастаянна мучыў голад і неперадавальны страх.
А потым, калі ўжо нашы былі блізка, мужыкі ўсе сабраліся, забілі начальніка лагера і адчынілі вялікія вароты. Як мы беглі! Людзі падалі, а ўцякалі. Мы спачатку хаваліся за вялікім каменем, а потым пабеглі ў дом, у падвал. А там немцы. Загадалі жанчынам распрануцца, забралі ў іх адзенне, пераапрануліся ў жаночыя сукенкі і пабеглі, а мы там засталіся. Тут снарад у дом трапіў і нас заваліла ў тым падвале. Мы доўга крычалі праз маленькія падвальныя акенцы, і нас, дзякуй Богу, пачулі нашы салдаты, раскапалі выхад, і мы выйшлі на волю. Колькі радасці было!
Памятаю, як нас, дзяцей, салдаты перадавалі з мора на сушу. Мы з мамай зайшлі ў нейкі дом пусты. Там яна знайшла для нас адзенне і чаравічкі, бо мы былі ў драўляных абіяках. Потым нас адправілі на нейкі пункт, і мама засталася там працаваць. Яна даіла кароў.
Дамоў мы вярнуліся толькі ў 1947-м. Мама там другі раз замуж выйшла, і сястрычка ў нас нарадзілася ўжо тут, у Свіслачы.
Першыя гады лагер сніўся амаль кожны дзень. Усё некуды ўцякала, хавалася ад немцаў. Страх доўга не праходзіў, а смак паранай брушкі да сёння памятаю. Не дай Бог вайны. Нічога страшнейшага няма на свеце.
Вера Іванаўна раз-пораз выцірае слёзы, потым выходзіць з пакоя, каб выпіць таблетку, і мяне яшчэ больш сціскае пачуццё віны. Гэтую добразычлівую жанчынку лёс не песціў. Мала, што перажыла такія жахі ў час вайны. І потым не аднойчы бяда стукалася ў яе хату. Пахавала траіх сясцёр, нявестку, унука. Здароўе даўно падводзіць, але яна не страціла духоўнай сілы і чапляецца за жыццё як дасць рады.
Дзякуй вам за ваш сумны аповед, дарагая Вера Іванаўна. І даруйце мне, што прымусіла вас яшчэ раз усё ўспомніць. Няхай міласэрны Бог залечыць вашы душэўныя раны і прадоўжыць ваша жыццё.
Ядвіга КОБРЫНЕЦ.
Фота Грыгорыя ШЫРАЕВА.
