З Зінаідай Аляксандраўнай Тупіца мы сустрэліся ў Дабраволі. У доме, дзе знайшлі для сябе прытулак адзінокія старэнькія людзі, якім давялося прайсці нялёгкі, цярністы шлях, паспрабаваць на смак з расколатага кубка жыцця мядова-палыновага напою. Так, кожнаму з нас лёс падносіць такі напой, і далёка не ўсім ён падсмачаны толькі мёдам ці салодкім нектарам, заўсёды ёсць нешта ці нехта, хто падмяшае ў яго палыну. Але адным – кропельку-дзве, так, што не вельмі і адчуваецца, а другім налье так, што той палын не сціраецца з вуснаў да дзён апошніх.
Бяда на Іванаў дзень
Мая субяседніца не скардзіцца на жыццё. На яе твары, уздоўж і ўпоперак усыпаным глыбокімі маршчынкамі, такія добрыя вочы з вясёлымі праменьчыкамі, нягледзячы на цяжар пражытых гадоў і на горыч успамінаў, у якіх няма тэрмінаў.
– Я нарадзілася ў Дзямідавічах, – пачынае свой аповед бабуля Зіна. – Старэйшай была ў сям'і. Пасля мяне нарадзіліся яшчэ сястра Воля і брат Ваня. Маму звалі Ганна, а тату – Аляксандр. У нас хата навюткая была. Тата збудаваў яшчэ да таго, як мы нарадзіліся. Тата майстрам быў добрым. Рукі меў залатыя – за што ні браўся, усё ў яго атрымлівалася. Толькі шлях яго жыццёвы нядоўгім быў.
Зінаіда Аляксандраўна раптам замаўкае. Глядзіць некуды ў адну кропку на сцяне і быццам забывае, што я сяджу побач і чакаю далейшай размовы. Але потым устрапянулася, паглядзела мне ў вочы і прадоўжыла:
– Мне няпоўных пяць гадоў было, як вайна пачалася. Памятаю, як на ўзгорачку каля нашага хлява нямецкая машына стаяла. А мы ж, малыя, не ведалі яшчэ, што гэта за людзі – немцы. Нам цікава было, мы да той машыны падбеглі, паглядалі на іх. А немцы тыя рагочуць, завуць нас бліжэй і цукеркамі частуюць. А калі мы тыя цукеркі бачылі? Падыходзілі, бралі, дзякавалі. Мы думалі, што і людзі тыя на машыне таксама былі добрыя. Ну, хіба ж злыя частавалі б дзяцей?! Малыя мы былі, дурненькія яшчэ. Дзе нам было ведаць, на што яны здольныя, тыя “добрыя” людзі…
Пастаяла тая машына нядоўга, паехала. Потым неяк у нас было ціха. Ці, можа, я не памятаю ўжо, што адбывалася да 43-га года. А ў сорак трэцім…
Бабуля Зіна зноў замаўкае і раз-пораз уздыхае. Яе добрыя вочы становяцца сумнымі-сумнымі, у іх вось-вось гатовы з’явіцца слёзы. Але яна зноў пераводзіць позірк на мяне і працягвае:
– Быў Іванаў дзень, 7 ліпеня. Мая мама з другімі жанчынамі-вяскоўкамі па ягады пайшлі. Далёка, можа, кіламетраў за сем-восем. А ў сяле такое пачалося, што не прывядзі Гасподзь. Татавых братоў, дзядзькоў маіх, – Ігната, Данілу і Івана – фашысты схапілі. А яшчэ суседа нашага Данілу і Макавецкага Фёдара. Пагналі пад лясок. Тут, недалёка, маладыя сосенкі раслі, мы туды не раз бегалі. Вось там каля тых сосенкаў іх і пастралялі ўсіх. Я не бачыла, як гэта было, але калі прывезлі дзядзькоў дадому, я там была. Ах, Божа, што рабілася! Жонкі ў іх былі маладыя, дзеткі малыя. Крычалі яны, плакалі. А бабуля, маці тых расстраляных, на каленях поўзала ад аднаго да другога, валасы на сабе рвала, галасіла на цэлы свет. Гэта ж трох сыноў маладых звяры ў чалавечым абліччы загубілі. Бабуля тая павітухай на сяле была, дапамагала дзеткам на свет нарадзіцца, а сваіх родных сыночкаў павінна была зямлі аддаць. Дзеткі сіротамі засталіся. Тое ж самае рабілася і ў другіх дамах, дзе гаспадароў пастралялі.
Я слухала бабульку, і ў вачах так ясна паўставала карціна, як стаялі каля мужыкоў пачарнелыя маладыя ўдавіцы, як захлыналася ў слязах старэнькая маці, амаль звар’яцелая ад гора і адчаю. Як знайшла яна ў сабе сілы жыць далей?
Балючы след на душы
Цяжка даваліся гэтыя ўспаміны Зінаідзе Аляксандраўне. Вельмі балючы след пакінулі яны на яе душы.
– Пахавалі дзядзькоў нашых у адной магіле, – зноў вяртаецца ў мінулае бабулька. – Вяскоўцаў забітых таксама пахавалі, але кожнага ў сваёй. Ды на гэтым усё не скончылася. Праз нейкі час зноў наляцелі немцы і пачалі забіраць маладых у Германію. Ігнатаву і Данілаву жонак забралі разам з дзеткамі. Іванаву не забіралі, яна яшчэ цяжарная была. Але потым, у сорак чацвёртым, калі нашы ўжо гналі тых фашыстаў праклятых, страляніна тут стаяла страшэнная, снарады лёталі над галовамі, людзі хаваліся, дзе хто мог. Вось Іванава жонка з дзеткамі ў нейкім акопе хаваліся. І там яе забіла. Дзеткі яе круглымі сіротамі засталіся. Бабулька і мама мая дапамагалі іх гадаваць.
Мы таксама хаваліся. Салдаты нашы прыйшлі да нас і сказалі, каб мы ўцякалі ў вёску Шамбалін, што ў Ваўкавыскім раёне. Яна была ўжо вызвалена. Мы ўзялі з сабою, што маглі: кароўку, свінак пабралі і пабеглі з вёскі, пакінуўшы хатку сваю.
Спачатку затрымаліся недалёка ад Дзямідавічаў на хутары. Там бабулька старая жыла, прыняла нас да сябе на некалькі дзён. Мама неяк пайшла нарваць зелля для свінак, глянула на сяло і бачыць, як па вуліцы машына едзе і немцы запальнымі кулямі па стрэхах страляюць, па хатах вясковых. Убачыла, як і наша хата загарэлася. Усе Дзямідавічы палалі агнём. Толькі некалькі хаткаў уцалела. Дайшлі мы да Шамбаліна, у нейкай ямцы начавалі. Салдаты нашы сказалі, што можна вяртацца, што няма ўжо немцаў у вёсцы. Але, на жаль, і вёскі ўжо не было. Вярнуліся мы, збудавалі нейкую шопку, каб было дзе прытуліць галаву, а потым маленькую хатку пабудавалі. Тату на фронт не забралі. Ён быў будаўніком і меў бронь. Накіравалі ў Ваўкавыск, горад з руінаў падымаць. Але ўжо ў лістападзе не стала нашага таты. Ён захварэў на тыф... Як мы выжылі ўсе, аднаму Богу вядома. Але выраслі ўсе сумленнымі людзьмі, сем’і свае стварылі. Вольга вывучылася на фельдшара, замуж выйшла, дзетак нарадзіла. Іван шафёрыць пайшоў, таксама ажаніўся, маме ўнукаў падарыў, а мне – пляменнікаў. А мне з мамай найлепш было. Пляменнікаў вельмі любіла і люблю.
І сястру з братам таксама. Яны ў мяне такія добрыя былі, такія чулыя. Няма іх ужо на свеце. Я адна засталася. Але пляменнікі не забываюць пра мяне, наведваюць. Ведаю, што яны мяне любяць, і я іх таксама вельмі люблю.
“Мне не сорамна за жыццё”
Зінаіда Аляксандраўна з цёплай усмешкай на вуснах расказвае пра сваіх родных, няма ні ценю крыўды, што на схіле жыцця апынулася ў прытулку для адзіноты. Тут ёй добра, яна атулена клопатам і ўвагай, няхай сабе чужых, але такіх добых і чулых людзй.
Калі тое жыццё прамільгнула? Шмат гадоў Зінаіда Аляксандраўна працавала паштальёнам: насіла па навакольных вёсках газеты, часопісы, прыносіла лісты матулям – ад сыноў, дзяўчатам – ад каханых, штомесяц несла ў сумцы пенсію састарэлым вяскоўцам. За дваццаць гадоў тысячы кіламетраў наматала з ёю. Называлі яе вяскоўцы Зінка-паштарка. Яна не крыўдзілася, прывыкла. А потым яшчэ і начальнікам Міхайлаўскага паштовага аддзялення была аж да выхаду на пенсію. Перш баялася ўзяць на сябе такую адказнасць, але раённае начальства ўгаварыла. І яна, меўшы за спіною ўсяго чатыры класы адукацыі, спраўлялася з усімі фінансавымі дакументамі, з усёй матэрыяльнай адказнасцю. Ніколі не было ніякіх заўваг да яе, ніякіх прэтэнзій.
Даўно адышла ў нябыт матуля, Зінаіда Аляксандраўна адна засталася. Змалку прывучаная да працы, яна ўсё ўмела зрабіць. І сена накасіць, і дроў нарубаць, і грады ўскапаць. А яшчэ шыла, вышывала, пруткамі вязала.
Так і жыла ў той маленькай хатцы, якую збудавалі пасля вайны. І сёння была б там, але зламала нагу і апынулася ў бальніцы. Першы раз забрала да сябе сястра аж у Віцебскую вобласць. Добра там было, але дахаты так хацелася, што аднойчы не вытрымала і вярнулася ў Дзямідавічы. І зноў зламала нагу. Сястра на той час ужо памерла. І Зінаіда Аляксандраўна была спачатку на сацыяльнай койцы, а потым яе прывезлі ў Дабраволю.
– Мне добра тут. Я не адчуваю сябе пакінутай, адзінокай. Пляменнікі прыязджаюць, прывозяць гасцінцы. Ды і тут смачна кормяць, даглядаюць. Я ўспамінаю пражытае жыццё, і мне ні за адзін дзень не сорамна. Жыццё пражыла правільна, нікога не пакрыўдзіла, не падманула, нічога чужога не ўзяла і ў Бога шчыра верыла заўсёды. Ён мяне вёў па жыцці, таму я не заблыталася па дарозе.
Ядвіга КОБНЫНЕЦФота аўтара
