“Людзей спальвалі зажыва”
Кожны раз, ідучы на сустрэчу з людзьмі, перажыўшымі вайну, сэрца сціскае пачуццё віны, што зноў закрану зацягнутую часам, але ўсё яшчэ балючую рану ўспамінаў. Так было і на гэты раз, калі я спяшалася да былога вязня фашысцкага канцлагера Веры Іванаўны Віцерскай.Сівенькая бабулька з гаротным лёсам і такой цеплынёю ў блакітных вачах, з такой мілай усмешкай на вуснах сустрэла мяне ў дзвярах і запрасіла ў пакой.
Я калісь ужо была ў яе і ведаю, як цяжка бабулі Веры вяртацца ў былое, у тыя гады, калі ёй, васьмігадовай дзяўчынцы, прыйшлося перажыць столькі, што на дзесяцярых хапіла б. Больш як восем дзесяцігоддзяў мінула, а яна памятае, нібы ўсё гэта было ўчора.
– Мне было 8 гадкоў, калі вайна пачалася, – пачынае расказваць Вера Іванаўна. – Нас у мамы з татам трое было, усе дзяўчынкі. Нашай самай маленькай сястрычцы ўсяго гадок споўніўся. Памятаю, як мы хаваліся ў кустах, дзе зараз вуліца Кастрычніцкая ў Свіслачы, потым у склепе ў суседкі. Бабулька там адна жыла, зараз не памятаю, як яе звалі, а прозвішча Малахвей.
Тата наш конюхам працаваў, дык адвёз нас у Каласы, але ж немцы прымусілі яго прывезці нас назад. Ен прыехаў за намі, а тут ужо і немцы падаспелі. Сказалі: «Выбірайце, альбо ў Германію, альбо зараз тут усіх пастраляем». Мама плакала, мы таксама крычалі на ўсе галасы.
Вось нас і павезлі ў тую Германію. А калі праязджалі праз лес, пачалася страляніна, і нашага тату забілі. Далей мы ўжо без яго ехалі. Прывезлі нас у Кёнігсберг, у канцлагер. Быў такі доўгі-доўгі барак са шчылінамі. І нары ў два паверхі. Мы, дзеці, глядзелі праз тыя шчыліны, што там робіцца на вуліцы, бо спачатку баяліся выходзіць. Бачылі, як прывозілі мёртвых звяроў з заапарка і з іх варылі для нас пахлёбку з дабаўленнем брушкі. Елі, куды дзенешся, калі жыць хочаш. І маленькая наша Леначка таксама мусіла есці.
Потым я пазнаёмілася з дзяўчынкай Дашай, а яе тата конюхам быў. Ён штодзень вывозіў з лагера памерлых. Накідаюць на воз, як дровы, і ён вязе некуды. Мы не ведалі куды. Пэўна, спальвалі тыя целы.
Ой, як нялёгка даюцца бабулі Веры тыя ўспаміны. Я бачу, як мяняецца яе твар, як блакітныя вочы напаўняюцца слязьмі. Мне робіцца няёмка, мне вельмі шкада бабульку. Хочацца папрасіць прабачэння і пайсці з хаты. Але яна глядзіць мне ў вочы, спрабуе ўсміхнуцца і расказвае далей.
– Тата той дзяўчынкі Дашы часам прыпадымаў калючы дрот у такім месцы, дзе немцы не бачылі, і мы з Дашай беглі ў горад жабраваць, – працягвае бабуля. – Некаторыя немкі давалі нам што-небудзь з ежы. Але гэта вельмі рэдка было, часцей нас праганялі, нават білі, мы не раз падалі на зямлю, на тратуар, бо вельмі слабенькія былі. Пабітымі вярталіся ў лагер, але так цешыліся, калі хоць кавалачак хлеба ўдавалася выпрасіць. Я прыносіла, дзялілася з сястрычкаю. Мама не хацела браць, каб мы хоць трошачкі падсілкаваліся. Вось так і жылі.
Недзе непадалёку стаяла нямецкая зенітка, і аднойчы бомба ўпала на наш лагер. Шмат людзей загінула, а тых, хто застаўся, перавезлі ў другі лагер, ён прама на моры знаходзіўся. Прывезлі нас зноў у такія ж баракі. А потым сказалі, каб мы ў лазню збіраліся. Каля той лазні высокая труба стаяла, і з яе чорны дым валіў, смурод стаяў старшэнны.
Мы прыйшлі. Немцы загадалі ўсім распрануцца. Чалавек па дзесяць заходзілі ў шырокія дзверы, а назад не вярталіся. Перад намі пайшлі туды чацвёра дарослых і трое дзетак. І вось падышла наша чарга туды заходзіць, а тут снарад трапіў у тую трубу, дымам усё зацягнула, і мы кінуліся ў свае баракі. Так Бог нас выратаваў, бо тых людзей, што заходзілі ў “лазню”, спальвалі. Гэта быў лагер смерці Дахау.
“Мы думалі, што не выжывем”
Слухаю Веру Іванаўну, і мароз па скуры бяжыць. Як яна жыла з такімі ўспамінамі, якім цяжарам яны былі для гэтай сціплай, добразычлівай бабулькі. Колькі ж здзекаў вытрымала яна, колькі пакутаў!– У бараках стаялі печкі «буржуйкі», – працягвае Вера Іванаўна. – Але мала яны цяпла давалі, вецер свістаў са шчылінаў. Мы, дзеці, бегалі па тым бараку і грэліся трошкі. Кармілі яшчэ горш, як у першым лагеры, прывозілі такую ж здыхляціну, варылі, дабаўлялі трошкі пярлоўкі, брушкі. Не было вады, а вельмі хацелася піць. Я аднойчы пайшла, каб прынесці вады, а мяне заваліла нейкімі дошкамі. Доўга ляжала пад тымі заваламі, ледзь не памерла пад імі. Крычала, а потым ужо і крычаць не магла. І ўсё ж нехта пачуў мой слабы галасок, і людзі мяне вывалаклі. Мама вельмі непакоілася за мяне, думала, што я загінула.
Тых, хто быў старэйшы, на работу ганялі завалы разбіраць. А мы, дзеці, адны заставаліся. Мама вярталася ў барак змучаная, часам усе калені былі здзёртыя: гэта яна паўзком паўзла, калі пачыналі страляць.
Шмат людзей памірала. Мы таксама не думалі, што выжывем. Пастаянна мучыў голад і неперадавальны страх. Ведаеце, і сёння, калі чую пра вайну ці кіно гляджу, той страх да мяне вяртаецца. Здаецца, вось-вось дзверы адчыняцца, і немец з’явіцца з аўтаматам. Такое не забываецца. Я ўжо даўно маю магчымасць з’есці, што захачу. І мяса, і каўбасу, і смакоцці розныя, а як успомню пра вайну, у роце прысмак той пахлёбкі з дахляцінай стаіць. Вось што такое памяць аб вайне! Не дай Божа нікому такое зведаць, што нам прыйшлося.
“Я ў снах хавалася ад немцаў”
У бабулькі зноў вочы напаўняюцца слязьмі. Яна вяртаецца ў мінулае, у ваеннае дзяцінства.– Як нас вызвалілі? – перасільвае сябе бабуля і працягвае. – Калі ўжо нашы былі блізка, мужыкі ўсе сабраліся, забілі начальніка лагера і адчынілі вялікія вароты. Як мы беглі! Людзі падалі, а ўцякалі. Мы спачатку хаваліся за вялікім каменем, а потым пабеглі ў дом, у падвал. А там немцы. Загадалі жанчынам распрануцца, забралі ў іх адзенне, пераапрануліся ў жаночыя сукенкі і пабеглі, а мы там засталіся. Тут снарад у дом трапіў, нас заваліла ў тым падвале. Мы доўга крычалі праз маленькія падвальныя акенцы, і нас, дзякуй Богу, пачулі нашы салдаты, раскапалі выхад, і мы выйшлі на волю. Колькі радасці было!
Памятаю, як нас, дзяцей, салдаты перадавалі з мора на сушу. Мы з мамай зайшлі ў нейкі дом пусты. Там яна знайшла для нас адзенне і чаравічкі, бо мы былі ў драўляных абіяках. Потым нас адправілі на нейкі пункт, і мама засталася там працаваць.
Дамоў мы вярнуліся толькі ў 1947-м. Мама там другі раз замуж выйшла, і сястрычка ў нас нарадзілася ўжо тут, у Свіслачы.
Першыя гады лагер сніўся амаль кожны дзень. Усё некуды ўцякала, хавалася ад немцаў. Не дай Бог вайны. Нічога страшнейшага няма на свеце.
«Пра гэта нельга маўчаць»
Я нарадзілася праз дванаццаць гадоў пасля вайны. Не чула гарматных выбухаў, страляніны. Але вайна была пераплецена з маім жыццём больш як пяцьдзясят гадоў. Чаму? Мой тата ў шаснаццацігадовым узросце быў пасечаны асколкамі нямецкага снарада. Ён застаўся без аднаго вока, без кісці рукі і ўвесь жывот быў у страшэнных рубцах. Заўсёды было балюча глядзець на гэта.У яго таксама былі горкія ўспаміны пра вайну, але ён ніколі нічога не расказваў нам, дзецям. Ён не хацеў, каб мы чулі такія аповеды.
Шмат пра вайну расказвала мама, і яе ўспаміны мне не даюць спакою ўжо шмат гадоў. Можа, таму я не перастаю ездзіць з вёскі ў вёску і шукаць сведкаў таго страшэннага часу. Сказала сабе: пакуль магу, буду дзяліцца з чытачамі аповедамі бабуль і дзядуль, якія носяць у сабе цяжар тых успамінаў. Ім балюча расказваць, мне балюча слухаць, але пра гэта нельга маўчаць.
Нельга, бо зусім побач з намі, за мяжой, ужо забыліся пра тое, што было, і пачалі зноў бразгатаць зброяй, пачалі нагнятаць такія абставіны, якія нічога добрага не абяцаюць. Ці яны забыліся пра Асвенцым і Дахау, Майданек і Бухенвальд, іншыя лагеры смерці, дзе былі загублены мільёны жыццяў? Няўжо яны хочуць, каб усё паўтарылася?
А нам хочацца толькі міру, спакою. Хочацца, каб раслі дзеткі і нічога не баяліся, каб спявалі птушачкі, каб каласіліся хлебныя нівы, каб квітнелі лугі і плылі над намі чыстыя блакітныя аблокі.
Ядвіга КОБРЫНЕЦ
Фота аўтара
